Ukrayna üzerinden Rus gaz akışının geleceği, birçok belirsizlikle dolu. Mevcut anlaşma, 31 Aralık’ta sona erecek ve eğer yeni bir uzlaşma sağlanamazsa, Avrupa Birliği’ne giden milyarlarca metreküp gaz akışı durabilir. Slovakya Başbakanı Robert Fico ve Orta Avrupa enerji şirketleri, Ukrayna’nın gaz akışını sürdürmesi için baskı yapıyor. Ancak, Kiev’in itirazlarına rağmen, Slovakya ve Macaristan, Gazprom PJSC’nin gazına bağımlılıklarını sürdürmeye devam ediyor. Bu durum, Avrupa’nın Rus enerjisine bağımlılığını azaltma çabalarıyla çelişkili bir tablo ortaya koyuyor.
Son tarihe sadece günler kala, görüşmeler oldukça gergin bir atmosferde geçiyor. Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenski, Fico’yu Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ile gizli işbirliği yapmakla suçlarken, Fico da Ukrayna’ya elektrik tedarikini kesmek gibi misilleme tehditlerinde bulunuyor. Görüşmeler hakkında bilgi sahibi olan diplomatlar, bu gerilimin yükselmesini şaşırtıcı bulmuyor. İki eski ortak arasında gaz transiti konusunda geçmişte yaşanan anlaşmazlıklar, akışların bir gecede kesilmesine ya da azaltılmasına neden olmuştu.
Avrupa’da ve diğer bölgelerdeki enerji tüccarları, endüstri liderleri ve siyasetçiler, bundan sonra neler olabileceğine dair ipuçları için üç lideri dikkatle izliyor. Ukrayna Devlet Başkanı Zelenski, Kremlin’in savaş makinesine destek sağlayacak Rus gazının mevcut anlaşma sona erdikten sonra Ukrayna üzerinden geçmesine izin vermeyeceğini defalarca dile getirmişti. Ancak Zelenski, Rusya dışındaki ülkelerden gaz taşınmasına açık olduğunu belirtti. Bu görüşmeler hakkında bilgi sahibi olan kişiler, bu seçeneğin tamamen masadan kalkmadığını vurguluyor.
Ukrayna Altyapısına Yönelik Riskler Artabilir
Ukrayna lideri bu kararı alırken, ülkenin 38 bin 600 kilometrelik doğalgaz boru hattı sistemini koruma ihtiyacını da göz önünde bulundurmak zorunda. Dünyanın en büyük boru hattı ağlarından biri olan bu sistem, son üç yıldır Rus gazı taşındığı için saldırılardan büyük ölçüde kurtulmuş durumda. Ancak bu durum sona ererse, gaz depolama tesisleri ve enerji kaynakları gibi sistemler hedef alınabilir. Bu da, kış aylarında Ukrayna’daki evlerin ısıtılmasını zorlaştıracak teknik zorluklar yaratma riski taşıyor.
Hem Putin hem de Fico için en kârlı seçenek, Avrupalı alıcıların doğrudan Gazprom’dan gaz almaya devam etmeleri olacaktır. Bilgi sahibi kaynaklara göre, bu durumda Rusya, gelirini aracılarla paylaşmadan AB pazarında kalmaya devam edecek ve Slovakya da ek transit maliyetlerinden tasarruf yapacak. Ukrayna Dışişleri Bakanlığı, Cuma günü yaptığı açıklamada, görüşmelerin devam ettiğini ve bir son dakika anlaşmasının tamamen göz ardı edilemeyeceğini belirtti.
Savaştan önce, Avrupa Birliği’nin yürütme kolu Kiev ve Moskova arasında transit anlaşmaları yapılmasına yardımcı oluyordu. Ancak şimdi, Avrupa Komisyonu, birliğin enerji kaynaklarını Moskova’dan uzaklaştırma ve yenilenebilir enerji kaynaklarını büyütme çabaları nedeniyle müzakerelerin dışında kalıyor. Komisyon, alternatif kaynakların mevcut olduğunu ve bölgedeki gaz depolama seviyelerinin yüksek olduğunu vurguluyor. Ayrıca, AB’nin yürütme organı, Rus fosil yakıtlarının kullanımını daha da azaltacak bir plan açıklayacak. Ancak bu planın uygulanması üye ülkelere bağlı.
AB Üzerindeki Etkisi Enerjinin Ötesine Geçebilir
Stratejik istihbarat firması PRISM’in kıdemli analistlerinden Bota Iliyas, bazı AB ülkelerinin Rus enerji tedariğinden yeterince bağımsız hale gelemediğini belirterek, “Rus gazı konusundaki tartışma, AB üyeleri arasındaki uçurumu daha da derinleştirecek ve Rusya’nın Avrupa’dan Ukrayna’ya verilen desteğin kırılacağına dair beklentileri artıracaktır” uyarısında bulundu.
Komisyon bu ayın başında yaptığı açıklamada, Ukrayna üzerinden gaz akışının sona ermesinin Avrupa gaz fiyatları üzerinde “ihmal edilebilir” bir etkisi olacağını belirtti. Ancak, Avrupa gaz fiyatları, soğuk ve rüzgarsız hava dönemleri nedeniyle hızla tükenen gaz rezervleri ve arz kesintileri beklentisiyle bu yıl yüzde 48 artış gösterdi. Maliyetler hala enerji krizi sırasında ulaşılan 2022 rekorlarının çok uzağında olsa da, hane halklarını ve üreticileri etkileyecek kadar yüksek.
Rusya ve Ukrayna arasında hükümetler arası bir anlaşmanın olmaması, Avrupalı şirketlerin dahil olduğu bir ticari anlaşmayı zorlaştırsa da bu ihtimali dışlamıyor. Slovakya’nın gaz şirketi Slovensky Plynarensky Priemysel AS ve gaz şebekesi operatörü Eustream AS, Zelenski’yi sevkiyatların devam etmesine izin vermeye çağırdı. Tartışılan hacim, yıllık 15 milyar metreküp, yani şu anda Ukrayna boru hatlarından geçen miktar.
Fico, geçtiğimiz Pazar günü Putin ile yaptığı görüşmenin ardından, Rusya’nın Ukrayna üzerinden Batı’ya gaz sevkiyatına devam etmeye hazır olduğunu ancak Kiev’in tutumu nedeniyle bunun 1 Ocak’tan sonra “pratikte imkansız” olacağını ifade etti. Buna karşılık Zelenski, Rus gazının transit geçişinin sona ermesi halinde Slovakya’nın karşılaşacağı ek maliyetleri Fico’ya tazmin etmeyi teklif etti. Ayrıca, Avrupa Komisyonu tarafından talep edilmesi halinde Rus olmayan yakıt sevkiyatına izin vermeye hazır olduğunu belirtti; ancak Slovak lider bu teklifi reddetti.
Fico, Cuma günü geç saatlerde Facebook’ta yayınladığı bir videoda, akışların durması halinde durumu yeniden değerlendireceğini ve Ukrayna’nın şebeke kesintileri sırasında ihtiyaç duyduğu elektrik tedarikini durdurmak gibi potansiyel karşılıklı önlemleri göz önünde bulunduracağını söyledi. Fico’ya göre, Rus gazının transit geçişinin sona ermesi, AB’ye önümüzdeki iki yıl içinde enerji maliyetlerinde 120 milyar euro (125 milyar dolar) ek maliyet getirecek. Fico, “Rus doğal gazının Ukrayna üzerinden transit geçişini durdurmak sadece içi boş bir siyasi jest değildir; bu son derece maliyetli bir harekettir ve bedelini Avrupa Birliği olarak biz ödeyeceğiz” ifadelerini kullandı.
Olası Alternatifler
Son tarihin yaklaşmasıyla birlikte alternatif çözümler üzerinde duruluyor. Görüşmeler hakkında bilgi sahibi olan kişilere göre, SPP, Azerbaycan’ın kamuya ait petrol şirketiyle Azerbaycan gazı tedariki konusunda müzakereler yapıyor. Bunun için Gazprom ve Socar arasında, Azerbaycanlı şirketin Avrupalı alıcılara teslim etmek üzere Rusya’dan ilgili miktarda gaz satın alacağı bir takas gerekebilir.
Macaristan Başbakanı Viktor Orban’ın da Rus gazının satış yerinin Rusya ile Ukrayna arasındaki fiziki sınıra taşınmasını önerdiği bildiriliyor; böylece gazın mülkiyeti Avrupalı alıcılara geçecek ve Ukrayna, AB ile yaptığı serbest ticaret anlaşması çerçevesinde transit geçiş sağlamak zorunda kalacak.
Putin, Perşembe günü Macaristan, Slovakya, Türkiye veya Azerbaycan’ın Ukrayna üzerinden sevk edilen gazın kontrolünü ele geçirmesine olanak tanıyacak çeşitli önerileri kabul etti. Ancak Gazprom’un uzun vadeli sözleşmeleri nedeniyle böyle bir düzenlemenin hayata geçirilmesinin kolay olmayacağına da dikkat çekti.
Rusya, Şubat 2022’de Ukrayna’nın işgalinden önce, AB’nin en büyük gaz tedarikçisi konumundaydı ve bloğun ithalatının yüzde 40’ından fazlasını sağlıyordu. Savaşın patlak vermesi ve tedarikin kesilmesi sonrası ise Avrupa, Rus enerjisinden uzaklaşmayı hızlandırdı. Geçtiğimiz yıl, Rus gazı AB ithalatının yaklaşık yüzde 8’ini oluşturuyordu.
Stratejik Riskler
CEPA düşünce kuruluşu ve Pennsylvania Üniversitesi Kleinman Enerji Politikaları Merkezi’nde kıdemli araştırmacı olan Benjamin L. Schmitt, Rus gazının Ukrayna üzerinden transit geçişine daha fazla izin verilmesinin, AB’nin Rusya ile artık her zamanki gibi iş yapamayacağı mesajını zayıflatacağını söyledi. Schmitt, bir araştırma notunda “Riskler daha yüksek olamazdı. Kremlin’in kontrolündeki Gazprom ile açık bir sözleşme uzatımı yoluyla ya da başka bir isim altında fiilen Rus gaz transitinin herhangi bir şekilde devam etmesi, Ukrayna için tehlikeli olacaktır” uyarısında bulundu.
